Autor: Mr. Taxhedin Bislimi
Falënderimi i takon vetëm All-llahut, Zotit të gjithë botërave; paqa, mëshira dhe bekimi qofshin mbi të Dërguarin e All-llahut, Muhamedin a.s., familjen e tij, shokët e tij dhe mbi ata që e kanë pasuar dhe e pasojnë rrugën e tij deri ditën e gjykimit.
Përparimi i shkencave medicinale dhe teknologjike, bëri të mundshëm transplantimin e organeve, prej një organizmi në tjetrin. Ky përparim medicional natyrisht se më herët nuk ishte e njohur. Me këtë problematikë medicina filloi të merret pasë gjysmës së dytë të shekullit XX, kurse në fakultetin e medicinës në Shkup transplantimi i veshkëve ka filluar që nga viti 1977[1].
Transplantimi është çështje imanente medicinale, por patjetër të jetë e sistemuar edhe sipas normave juridike. Në kontekst të kësa në vazhdim do të paraqesim mendimet dhe qëndrimet e juristëve Islam rreth transplantimit të organeve të njeriut.
Kjo çështje nuk ekzistonte në periudhën e Pejgamberit a.s., andaj për këtë çështje nuk ekziston argument autentik nga Kur’ani Kerimi apo Suneti i të Dërguarit a.s. Poashtu me këtë problematicë nuk u morrën as juristët (fukahat) në kohën e artë të lulëzimit të jurispudencës Islame. Këtu qëndron motivi për mosekzistimin e njdonjë qëndrimi konkret nga ndonjë dijetar muxhtehid i më hershëm mbi dispozitën e kësaj çështje. Dijetarët bashkëkohor Islam, të cilëve ua imponoi koha shkoqitjen e kësaj çështje në aspektin juridik Islam, qëndrimet e tyre nuk i bazuan në tekste atentike, por në rregullat dhe parimet juridike (fikhut) islame duke bërë analogji me disa çështje tjera në lëmin e fikhut, për të cilat ekziston dispozitë juridike e që kanë motivin identik.
Nga vet fakti se kjo çështje juridike Islame nuk ka mbështetje direkte në Kur’an apo Sunet, por është çështje që i takon fushës së ixhtihadit (përpjekjes) të Juristëve Islam (fukahave), është krejtësisht e natyrshme që dijetarët gjatë përpjekjeve të tyre për nxjerjen e dispozitës së kësaj çështje nga rregullat juridike të përgjithëshme të sheriatit Islam dhe gjatë analogjisë së kësaj çështje me çështjet tjera, të mos jenë të një zërit, por të kenë mendime të ndryshme, rrethë lejimit apo mos lejimit të transplatimit. Prandaj për këtë çështje dijetarët bashkëkohor Islam ndahen në dy qëndrime, secili prej tyre qëndrimin e tij mbështet në argumentet e përfituara nga rregullat juridike të përgjithshme të sheriatit Islam. Në vazhdim do të përmendin qëndrimet e dijetarëve rrethë kësaj çështje.
Qëndrimi i parë
Një numër i konsiderueshëm dijetarëve bashkëkohor, siç janë dijetarët e famshëm, Muhamed Mutevel-li Esh-sharavi, Ebu El-Eala El-mevdudi, Muhamed Behit El-Mutii, dhe Muhamed Burhanud-din Es-senebheneli , janë të mendimit se transplatimi e pjesëve të trupit të njeriut prej njërit në personin tjetër nuk lejohet në asnjë mënyrë.[2]
Argumentet ku këto dijetarë mbështetën mendimin e tyre janë të shumtë, kurse ne në vazhdim do të vemë në spikamë disa prej tyre.
Nëse personi i cili dhuron ndonjë organ të trupit të tij, por me këtë akt dëmton trupin e tij, atëherë shfrytëzimi i organit të tillë nuk lejohet, sepse trupi dhe shëndeti i tij janë imun (Ma’sum) dhe pronë e All-llahut xh.sh.. Pikërisht për këtë arsye njeriut nuk i lejohet që për t’ia menjanuar dëmin tjetrit, të dëmtojë vetëveten e tij. Një veprim i tillë ndalohet në bazë të rregullave juridike të sheriatit Islam, siç është rregulli (الضَرَرُ لاَ يُزاَلُ بِالضَرَرِ ) “ Dëmi nuk evitohet me dëm“,[3]. Nga ky rregull qartë vehet në pah, se personit i ndalohet t’i dhurrojë tjetrit diç që e dëmton ate në trupin i tij.
Dijetarët në fjalë shkuan edhe më lartë saqë shartimin e pjesëve të trupit e ndaluan edhe atëherë kur transplantimi i organit prej njërit në personin tjetër, nuk e dëmton dhuruesin, rrespektivisht personin nga i cili merret organi, sepse sheriati Islami ndaloi, që një person të shfrytëzojë ndonj pjesë të trupit të personit tjetër. Në lidhje me këtë Pejgamberi a.s. thotë: لَعَنَ اللهُ الواَصِلَةَ وَ المُسْتَوْصِلَةَ ) ) All-llahu mallkoi atë (grua) e cila i përdor flokët e huaja (perikat) dhe atë e cila dëshirot një veprim të tillë.[4]
Gjatë komentimit të këtij hadithi Imam Neveviu thotë: “Ky hadith qartë ndalon ngjitjen e flokëve me flokë të huaja. Ajo e ka të ndaluar të përdor (vazhdoj) flokët e saja me flokë të ndonjë neriu tjetër, qofshin ato, të burrit apo gruas, qofshin edhe flokët e bashkëshortit të saj. Ky ndalim nuk është diskutabil mes dijetarëve, e me këtë bëhen analogji të gjitha pjesët tjera të njeriut, për arsye se tërë trupi i njeriut është imun..[5]
Dijetarët të cilët ndaluan transplantimin, qëndrimin e tyre e mbështetën edhe në mendimin e disa dijetarëve eminent të më hershëm të katër medhhebeve, (shkollave juridike islame) të cilët në raste aksidentale dhe të domosdoshme, lejuan përdorimin e gjërave të ndaluara (Haram). Megjithate, këto dijetarë kur është në pyetje njeriu, ata rreptësisht ndaluan imputimin e ndoni pjese të trupit të tij, që të tejkalohet rasti aksidental duke e përdorur për ushqim apo të shfrytëzohet diç nga trupi i njeriut. Në vazhdim do të prezentojmë mendimet e disa dijetarëve rrethë kësaj çështje.
Dijetari i njohur Ibn Abidin nga shkola juridike Hanefij, në veprën e tij të njohur “Redul Muhtar) thotë: “Nëse dikush i thotë tjetrit, preje dorën time dhe pastaj haje, kjo nuk lejohet, sepse mishi i njeriut nuk lejohet të hahet (këputet- prehet) edhe në raste domosdoshmërie”.[6]
Ibn Nexhimi poashtu Hanefij në veprën e tij “ El-eshbah ve En-nedhair” thotë: “I detyruari nuk goxon të hanë ushqimin e të detyruarit tjetër, po ashtu nuk ilejohet të ha diç nga trupi i tij”.[7]
Po ashtu qëndrimi i Imam Sujutiut nga shkolla jurike e Shafive në librin e tij “El-eshbah ve En-nedhair” është i ngjashëm me qëndrimin e Ibn Nexhimit. Në lidhje me këtë çështje Sujutiu thotë: I detyruari nuk goxon të hanë ushqimin e të detyruarit të tjetër, .e as të këput diç nga llëra e tij.[8]
Ibn Kudame El-hanbeli nga shkolla juridike Hanbelij në veprën e tij “ El Mugni” shpreh qëndrimin e tij duke thënë: Nëse i detyruari nuk gjen asgjë të hanë, nuk i lejohet atij që të hanë diç nga trupi i vet, e nëse i detyruari nuk gjenë asgjë tjetër për të ngrënë, përpos ndonjë njeriu, gjaku i të cilit është imun, nuk i lejohet që ai ta mbys atë. Kjo çështje është vërtetuar në mënyrë konsensuale. Po ashtu nuk i lejohet që tjetërit qoftë musliman apo jomusliman t’ia shkatërrojë ndonjë organ,-gjymtyrë sepse ajo është masakër,…. Në këtë rast nuk lejohet të shpëtoj vetveten duke shkatërruar të tjetrin. Ky vendim vlenë bile edhe nëse gjenë ndonj të vdekur, i ndalohet të hanë nga kufoma e tij.[9]
Dijetarët të cilët ndaluan transplantimin, mendimin e tyre e mbështesin edhe në faktin se, këputja, prerja e organeve të njeriut konsiderohet masakër, veprim ky që është rreptësisht e ndaluar në sheriatin Islam. Këtë e vërteton hadithi i Pejgamberit a.s. të cilin e transmeton Muslim në sahihun e tij.
” كان رسول الله إذا أمَّرَ أَميِراً على جَيشٍ أَو سَرِيَّةٍ أَوصاه في خاصَّتِهِ بِتَقوى اللهِ …… ثم قال: …..و لا تَغْدِرواُ، و لا تَمٍثُلواُ، و لآ تَقٍتُلواُ وَليِداً……”
“ Në rastet kur i Dërguari i All-llahut emronte ndonjë udhëheqës (komandant- prijs) të ndonjë ushtërie apo ekspedite, Ai në veçanti e porositëte që të ketë frikën e All-llahut (tç jetë i devotshëm). Pastaj i thonte: Mos tradhëtoni, mos masakroni, mos mbytni fëmij…”[10]
Të këtij mendimi janë edhe shumë dijetarë eminent të sheriati Islam siç është Ibn Tejmije[11] , Imam Neveviu[12] dhe Ibn Kudame[13] .
Dijetarët e këtij qëndrimi janë kategorik në shartimin e gjymtyrëve të rupit të njeriut nga i gjalli tek i gjalli, por ata nuk lejuan as transplantimin e organeve nga personi i vdekur në atë të gjallë. Për mostransplantimin e organeve nga i vdekuri te i gjalli qëndrimin e tyre e mbështetën në këto argumente:
Në Hadithin e Pejgamberit a.s. ” كَسْرُ عَظُم الميت كَكَسْرِهِ حَيّاً “
“ Thyerja e ashtit të të vdekurit, është gjashëm sikur thyerja e tij duke qenë (personi) i gjallë“[14]
Këputja, prerja e organit të njeriut, qoftë i gjallë apo i vdekur, konsiderohet masakër, akt ky, i cili është rreptësisht i ndaluar.
Në anën tjetër, vërtet, njeriu nuk është pronar i i vërtetë i qenies, shpirtit dhe trupit të tij, por pronar i vërtet është Krijuesi i tij, All-llahu xh.sh. Sipas parimit Islam, njeriu nuk ka të drejtë juridike e as morale të qeverisë, me atë që nuk është nën pronësinë e tij, andaj të qeverisësh me të, pa lejen e pronarit të vërtet pa dyshim konsiderohet tradhëti.[15]
Qëndrimi i dytë
Shumica e dijetarëve Islam çështjen e transplantimit nuk e lejojnë apo ndalojn në mënyrë kategorike, por ata këtë çështje e studjojnë dhe elaborojn në detaje. Pas studjimit dhe shkoqitjes së çështjes në hollësi, varësiht nga rrethanat dhe domosdoshmëria e zgjidhjes së problemit në disa raste ndalojnë këtë veprim, e në disa të tjera lejojnë. Pavarësisht se për cilën normë përcaktohen, ata bazohen në disa Hadithe të Pejgamebrit a.s. dhe në rregullat e përgjithshme juridike të sheriatit Islam. Duke bërë shkoqitje të detajizuara në këtë materje, dijetarët paraqitën këto gjendje.
Transplantimi i organit nga i gjalli.
Kur kemi fjalën për transplantimin e pjesëve të trupit nga i gjalli përsëri na paraqiten këto gjendje
a. Personi nga i cili transplantohet gjymtyra të ketë aftësi të plotë jurike, do të thotë të jetë moshërritur dhe mentalisht i shëndoshë.
Nëse dhuruesi i organit është person i cili ka aftësi të plotë juridike (është moshrritur dhe i mençur), atëherë paraqiten kpëto mundësi:
– Nëse dhuruesi i një gjymtyre nuk është i sigurtë në mënyrë të prerë, se amputimi i asaj gjymtyre se një dhurim i tillë nuk ndikon në stabilitetin e jetës dhe shëndetit të tij, atëherë nuk lejohet dhurimi. Ky rast duhet të vërtetohet përmes dy mjekëve të drejt dhe specialist, që do të deklarojnë se jeta e dhuruesit edhe pas amputimit të organit të tij, do të vazhdoj normalisht dhe pa ndonjë problem.
Po ashtu në asnjë mënyrë nuk lejohet, që dikush tjetër ta detyroj personin e tillë, që të jepë organin e tij. Mjeku i cili nuk është i sigurt në stabilitetin e jetës dhe shëndetin e dhuruesit, i ndalohet zbatimi i një transplantimi të tillë[16].
Shkaku i moslejimit në këtë rastë, është se, në të drejtat e All-llahut xh.zh., njeriut nuk i lejohet që ta favorizoj tjetrin. Këtë e kemi theksuar edhe më parë se, esnca e jetës është e drejtë e All-llahut xh.sh., andaj asnjë njeriut të gjallë, nuk lejohet që jetën e tij t’ia dhurroj tjetrit, apo të favorizoj të tjerët. Jeta e njeriut është e drejt e All-llahut xh.sh. dhe njeriu nuk ka të drejt në të, kjo është esenca, që All-llahu xh.sh. urdhëroi njeriun të ruaj jetën e tij, të kujdeset për shëndetin dhe të largohet nga çdo rrezik i cili, kanoset jetës dhe shëndetit të tij, mu për këtë All-llahu xh.sh. ia ndaloi njeriut vetëvrasjen. Marrë parasysh se kjo çështje ka të bëjë me jetën e dy personave, dhuruesit dhe shfrytëzuesit të organit, të cilët kanë drejtë të barabartë për jetë, andaj nuk ekziston interes apo skas i cili i jepë prioritet jetës së njërit në llogari të tjetrit. Në raste të këtilla, pas mjekimit dhe përpjekjeve mjekësore, duhet dorëzuar fatin e të sëmuarit në kadan dhe kaderin e All-llahut xh.sh.
Nëse dhurimi i organit, personit nuk ia rrezikon jetën, apo nuk ia dëmtohet shndetin, por jeta dhe shndeti i tij vzhdojnë të jenë stabil, në këtë rastë, lejohet dhurimi i organeve, sepse në këtë gjendje ekzistojn dy të drejta, e drejta e njeriut dhe e drejta e All-llahut xh.sh., por e drejta e njeriut është më prioritare, këtë e vërteton edhe rregulla juridike e sheriatit Islam, e cila thotë: “çdo gjë që është e drejtë e njeriut, apo e drejta e njeriut është më prioritare se e drejta e All-llahut xh.sh., lejohet të qeverisurit me të“.[17]
Nga ky rregull del se njeriut i lejohet që të dhuroj diç nga trupi i tij, p.sh. gjakë, veshkë, sy, etj, nëse një dhurim i tillë nuk i shkakton dëme në shëndet, dhe nuk ia rrezikon jetën. Madje personit të tillë i lejohet që të favorizoj dikë tjetër në atë që është e drejtë e tij, e kjo e drejt mbështetet në rregullën juridike të sheriatit Islam, e cila, thotë: “Çdo herë kur njeriu posedon të drejtën e qeverisjes me një gjë, ai gëzon të drejten e favofizimit”.[18]
Gjithashtu lejohet ndërimi i ndonjë organi të prishur me tjetër të shëndoshë, p.sh, syrin, edhe nëse nuk është në pyetje jeta e personit, që dotë thotë: transplantimi nuk bëhet për shpëtimin e jetës së të sëmuarit, por operacioni është i domosdoshëm për shpëtimin e organit të prishur, ose zëvendësuar me organ të shndoshë që të kryej funksionin e tij normal.
Thënë troçë: transplantimi i organeve të njeriut bëhet në raste domosdoshmërie, kur është në pyetje jeta e njeriut, apo ndonjë organ i tij, por duhet plotësuar këto kushte:
– Njeriut nuk i lejohet të dhuroj ndonjë organ të trupit të tij, nëse për shpëtimin e jetës së të sëmuarit, mund të zëvendësohet më organ artificial, i cili kryen po të njetin funksion, ose dobia e një transplantimi të tillë do të ishte formale.
– Nuk i lejohet të dhuroj organin e tij, me qëllim shkatërrim, përbuzje apo mbivlerësimi, p.sh. t’ia mundësoj dikujt që ai t’ia shkatërojë apo dëmtoj ndonjë pjesë të trupit të tij.
– Personit nuk i lejohet që organin e tij t’ia falë personit, jeta e së cilit nuk është e ndershme p.sh, nëse gjykatësi në bazë të dispozitave të sheriatit Islam për ndonjë person vendos dhe ia shqipton dënimin me vdekje, siç është dënimi i mbytësit dhe lavirit të martuar.
– Personi prej të cilit merret organi, të pajtohet dhe të jepë pëlqimin e tij të plot dhe të qartë.
– Po ashtu edhe pranuesi i organit duhet të pajtohet, dhe të jepë pëlqimin e plotë, për transploantimin e organit të huaj në trupin e tij.[19]
2. Njeriu i cili nuk posedon aftësi të plotë juridike, siç është fëmiu dhe i çmenduri, personit të tillë nuk i lejohet në asnjë mënyrë të dhurojë apo falë ndonjë organ, apo diç nga trupi i tij, vetëm nëse dhënia e gjakut fëmiut, për ndonjë person tjetër të sëmuar, i ndihmon dhe është në dobin e shëndetit të tij (fëmiut), edhe atë nëse këtë veprim e vërtetojn dy mejk specialist të drejt, në të kundërtën ndalohet.
Po ashtu të afërmve të tyre (prindërve, tutorëve, mbykqyrësve etj) nuk ju lejohet që të dhurojnë apo falin ndonjë organ prej personave që janë nën mbykqyrjen e tyre, pavarësisht domosdoshmërin për shpëtimin e jetës së ndonjë personi tjetër. Në lidhje me këtë rregulla juridike e sheriati Islam thotë: “ Qeverisja (sjellja) e mbykëqyrsit (të afërmit) varet nga ajo se sa është në të mirë dhe dobi të të mbykqyrurit”.[20]
b. Marrja (shfrytëzimi) e organit nga personi i vdekur
Para se të prezentojmë mendimin e dijetarëve rreth lejimit apo mos lejimit të transplantimit nga personi i vdekur në atë të gjallë, duhet përmendur se çka është vdekja sipas parimeve islame dhe kur njeriu konsiderohet i vdekur, dhe pasojnë dispozitat e të vdekurit, siç është varimi i tij, trashëgimia,etj.
Sipas sheriatit Islam vdekja është : Ndarja (largimi) e shpirtit nga trupi në mënyrë të plotë, ashtu që ndërpritet tërësisht të funksionuarit e pjesëve të trupit ( apo, pushimi i plotë i të gjitha funksioneve jetësore). Si shenjë kryesore e vdekjes së organizmit është pushimi i plotë i qarkullimit të gjakut dhe i respiracionit.[21], por duke pasur parasysh se në disa raste, të quajtura vdekje fiktive, domethënë të gjitha funksionet e organizmit ulen në një gjëndje të tillë, saqë është e vështirë të konstatohet nëse organizmi jeton akoma, kjo nuk ndalon që vdekja e njeriut të vërtetohet mes shenjave të tjera të vdekjes, veçanërisht kur dyshohet për vdekjen e tij, duke pas parasyshë rrethanatë të cilat kanë shkakuar vdekjen e tij. Sido që të jetë, është e udhës bile në shumë raste e domosdoshme që për vdekjen e personit të konstatoj mjeku.
Kurse në medicinë krahas vdekjes së vërtetë ( vdekjes biologjike), njihet edhe vdekja klinike, e cila donë të thotë: Kur fillon vdekja biologjike, gjatë një kohe pak a shumë të caktuar, mbeten në funksionim dhe të gjallë vetëm disa organe të veçanta , apo inde dhe qeliza të veçanta të organizmit.[22] Vdekje kjo për të cilën mjekët janë të sigurtë, se i sëmuari pa dyshim brenda një kohe të shkurtë do të vdes.
Sipas parimeve të sheriatit Islam, vdekja klinike nuk konsiderohet vdekje reale, mbi të cilën bazohen dispozitat e të vdekurit. Kjo vdekje sipas Sheriatit është simptom (shenjë) i cili i paraprin vdekjes, e jo vdekje e vërtetë. Arsyeja që sheriati Islam mos ta konsideron vdekjen klinike si vdekje reale qëndron në këto dy çështje:[23]
– Vërtet Sheriati Islam dispozitat e vdekjes, siç është trshëgimia, përgatitjet e varrimit etj, pasojnë vdekjen reale, jo në bazë se ajo do të ndodh më pas, pavarësishtë se parashiqimet në bazë të përvojës shkencore janë të thukëta dhe të prera.
– Simptomet dhe parashikimet sado që të bazohen në të dhëna shkencore, egziston mundësia e restauvrimit të të gjitha funksioneve të prishura të organizmit[24] , shërimi dhe kthyerja e tij përsëri në jetën normale, logjikisht dhe fetarisht nuk është e pamundshme, ngase shkaqet, simptomet e vdekjes, nuk janë vetëvetiu vdekje pruese, porë ato janë simptome dhe shenja të cilat All-llahu xh.sh,. i bëri si të tilla, të cilat sinjalizojnë për afërsin e vdekjes. All-llahu xh.sh me fuqin e tij absolute mund që simptomet, shenjat e vdekjes t’i mposhtë dhe ndalon që ata të jenë shkak për vdekjen e personit, ngase ai i cili i ka bërë që ato të jenë shkak i vdekjes, në momente ai kur dëshiron mund që t’i pengoj të jenë shkaqe për vdekje.
Pastaj se njeriu ende është i gjallë, mbështetet edhe në rregullën juridike të sheriatit Islam e cila thotë: “ Vazhdimësia e esencës”,[25] kjo rregullë nënkupton se jeta e tij ende vazhdon, sepse ai në esencë ka qen i gjallë, dhe ngel si i tillë, derisa të vërtetohet vdekja e tij në mënyrë të prerë, argument ky i cili është më i fortë se ai i medicinës, i cili mbështetet në simptomet e vdekjes të cilët sinjalizojn afërsin e saj.
Në bazë të kësaj që përmendëm më parë, dijetarët ndaluan që të merret diç nga i vdekuri në vdekje klinike, sepse ai konsiderohet akoma i gjallë, e për këtë vërtetojnë shumë fakte. Po të ishte i vdekur, organi i tij do të ishte i pa vlefshëm për transploatim. Në shumë raste, para se të filloj operacioni i transplantimit, personi prej të cilit merret organi i jepet dozë e anastezisë, e kjo do të thotë: se ai është i gjallë. Në momentin kur nga organet e frymëmarrjes, i tërheqim aparatet e frynmarjes, hetohet lëvizje në trupin e tij, e veçanrisht tek duarët, kjo tregon se ai ende është i gjallë, dhe ndjem dhembje, por nuk mund të mëkon ( ankohet-oh). Ai ankohet në heshtje tek All-llahu xh.sh. për krimin që i bënë vëllau i tij, pra njeriu, andaj marrja e organit prej të vdekurit në vdekje klinike konsiderohet krim i plotë.[26]
Vërtet Islami ndalon rreptësisht, që nga kafsha e therrur, para se t’i dalë shpirti dhe të qetësohet plotësisht, të rrjepet, apo t’i këputet ndonjë organ. Pejgamberi a.s. në një Hadith thotë: لا تَعْجَلوا الأنْفُسَ أنْ تَزْهَقَ “ “ Mos nxiton në shpirtat (e therrur) derisa t’i dal shpirti (dhe të qetësohet). që nënkupton se njeriut nuk lejohet të veproj në kafshën e therrur diç, derisa asaj t’i dal shpirti dhe të qetësohet.
Po ashtu i Dërguari i All-llahut xh.sh. në një hadith tjetër thotë:
” إن الله كَتَبَ الإحْساَنَ على كُلِّ شَيْءٍ،فَإِذاَ قَتَلْتُمْ فَأَحْسِنواُ القَتْلَةَ، وَإذاَ ذَبَحْتُمْ فَأَحْسِنواُ الذَّبْحَ، وَلْيُحِدَّ أَحَدُكُمْ شَفْرَتَهُ، فَلْيُرِحْ ذَبيِحَتَهُ”
“ Vërtet All-llahu e ka bërë obligim mirësin për çdo gjë, nëse mbytni, mbytni në mënyrë më të mirë, nëse therrni, letë jetë ajo në mëmyrë më të mirë, çdo njeri nga ju leta mpreh thikën, që t’ia lehton hafshës së therur” [27]
Nga dy hadithet e lartëpërmendura qartë kuptohet, ndalohet mundimi dhe torturimi i kafëshve gjatë therjes, rrjepjes apo këputja e ndonjë organi para se t’i dal shpirti plotësisht, e në mënyrë komporative njeriu ka më shumë priorotet…
Shfrytëzimi i organit të të vdekurit
Pasi që sqaruam qëndrimin e sheriatit Iskam rreth realitetit të vdekjes, në vazhdim të përmendin dispozitën e marrjes së pjesëve të trupit nga i vdekuri.
Dijetarët lejuan transplantimin e organeve të të vdekurit në personin e gjall. Kjo mund të bëhet:
– Përmes testamentit, në mënyrë që personi të pajtohet dhe të le testament, që pas vdekjes së tij, ndonj organ nga trupi i tij, t’ia falë, dhuroj dikujt tjetër. Kjo mënyrë është e lejuar, nga shkaku se, ajo çka i lejohet personit të qeverisë me të gjatë jetës, i lejohet që atë ta lë testament
– Familja e të vdekurit të pajtohet për transplantimin e organeve të të vdekurit të tyre. Ky veprim lejohet në bazë të rregullë juridike Islame, e cila thotë: “ Çdo gjë që është e drejt e njeriut, me vdekjen e tij ajo trashëgohet”. Pa dyshim nderi është e drejtë e njeriut, i cili është i autorizuar nga ana e All-llahut xh.sh, që ta mbroj dhe të kujdeset për të, ose të falë, dhurroj dhe të favorizoj të tjetërin. Pas vdekjes së njeriut, kjo e drejt transferohet në trashëgimtarët e tij, të cilët, autorizohen për kujdesjen dhe ruajtjen e nderit të tij, apo falin dhe favorizojn, krejt kjo lejohet brenda kufijëve të sheriatit Islam.[28]
Autopsionimi (Obdukcionimi) I kufomës
Dijetarët e sheriatit Islam, në bazë të parimeve islame dhe rregullave juridike të përgjithëshme, sëç është rregulla, “ الضرورات تبيح المحظورات domosdoshnërit -nevojat, gjërat e ndaluara i shndërrojnë në të lejuara”, lejuan autopsiomin (obdukcionimin) e kufomës së të vdekurit, edhe ate në këto raste;
1. Nëse e drejta e përgjithshme e shoqërisë varet në autopsionimi e ndonjë kufome, p.sh. nëse gjendet ndonjë person i mbytur, apo vdes në rrethana të paqarta, pastaj gjykatësi mendon apo është i sigurt, se autopsionimi i kufomës së tillë, nga ana e mjekësisë ligjore ndihmon në zbulimin e shkakut të vdekjes, eventualisht zbulon krimin e bërë ndaj personit, dhe në fund një veprim i tillë shpien drejt zbulimit të mbytësit. Në këtë rastë, në kufomën e personit të vdekur, varet e drejta e përgjithshme e shoqërisë, e cila në këtë rastë është “drejtësia”.
Dijetarët këtë çështje e bënë analogji edhe me disa çështje tjera, për të cilat ata janë kompaktë dhe kanë një qëndrim. Ndër çështjet me të cilën dijetarët bënë analogjin e kësaj çështje është; Nëse dikush dhunshëm ia merr tjetrit ndonjë gur të çmueshm, dhe e gëlltitë, pastaj pas një kohe vdes, kurse pronari i saj me këmbëgulje kërkon që ajo t’i rikthehet, në këtë rastë është obligim hapja e barkut të të vdekurit, që të nxjerret guri i çmueshëm.
Një ndër çështjet për të cilën, dijetarët janë kompakët është edhe kjo. Nëse për gruan shtatëzën të vdekur, mjekët konstatojnë se fëmiu në barkun e saj, ende është i gjallë, në këtë rastë duhet intervenuar me qëllim që të nxjerret dhe shpëtohet fëmiu.
Të përmendin se në dy çështjet e sipërpërmendura është varur e drejta individuale- personale, “rikthimi i gurit të çmueshë dhe shpëtimi i fëmiut”, kurse në obdukcion varet e drejta e përgjithëshme shoqërore, e cila, në kët rastë është “drejtësia”. Dihet fortë mirë edhe atë në bazë të parimeve Islame, se të drejtat e përgjithëshme shoqërore janë më të forta dhe kanë prioritet ndaj të drejtave individuale- pesonale. Andaj lejimi i një çështjeje e cila, ka të bëjë me të drejtat e përgjithëshme shoqërore, është e udhës dhe e lejuar.
2. Nëse në autopsionimin e kufomës varet ndonjë “Farz Kifai” obligim kolektiv, siç është shkenca e medicinës. Sipas parimeve të sheriatit Islam, të mësuarit e çdo diturie të dobishme është farz -obligim për muslimanët në përgjithësi, nëse disa prej tyre merren me ndonjë lëmi, tjerët nuk e kanë obligim. Marrë parasysh, se sipas parimeve Islame, çdo gjë që mbi të varet ralizimi i një obligimi, edhe ai shndërrohet në obligim, këtë e vërteton edhe rregulla juridike e sheriatit Islam, “ ما لا يَتِمُّ الواجبُ إلآ بِهِ فَهُوَ واَجِبٌ çdo gjë që obligimi nuk mund të kompletohet pa të, është obligim”.[29] Në bazë së kësaj rregulle, nëse arritja e njohuris në lëmin e medicinës, varen në autopsionimin e disa kufomave, atëherë është obligim që për hirë të njohurisë së medicinsë të bëhet autopsionimi, por kjo duhet të realizohet brenda kufijëve të nevojës, jo të merrë përmasa të gjëra, sepse rregulla e sheriatit thotë: “ الضَروُراَتُ تُقَدَّرُ بِقَدَرِهاَ të vepruarit në raste domosdoshmërie, bëhet aqë sa e kërkon nevoja”. Kofomat të cilat, mund të aplikohet autopsionimi për çështje mësimi dhe praktikë, mund të sigurohen në këto mënyra;
– Plqimi i të afërmëve të të vdekurit, që kufoma e të vdekurit të tyre të shërbej për obdukcion. Nëse sasia e kufomave të cilat ofrohen mes kësaj mënyre, mbulon nevojë e autopsionimit, atëherë, kjo mjafton, nëse nuk plotësohet nevoja, atëherë, si alternativ tjetër mund të përdoren.
– Kufomat e personave të cilët pas vete nuk lënë pasardhës, gjë që për çështjet e tyre, siç është varrimi, kujdeset shteti, nëse edhe mes kësaj mënyre nuk mbulohet sasia e kufomave të nevojshëme për autopsionim, atëherë.
– Mund që organet kompetente të zgjedhin këtë problen, duke hedhur zar mes kofomave.[30]
Dhënia e gjakut
Në rastë nevoje lejohet dhënia e gjakut, por kushtëzohet që;
- Jeta dhe shëndeti i dhënësit të gjakut mos të rrezikohet.
- b. Mos të mbivlersohet nderi i njeriut dhe vlera e tij, do të thotë: dhënia e gjakut mos të bëhet me qëllim shit-blerje.
Në fund të përmendim, se në asnjë mënyrë nuk lejohet shit-blerja e pjesëve të trupit, pavarsisht gjendjen apo rastin. Për ndalimin e shit-blerjes së pjesëve të trupit, janë unik të gjithë dijetarët, në të gjitha kohrat nënkupton konsenzus. Për të gjithë rastet për të cilat dijetarët bashkëkohor lejuan transplantimin, ata kanë për qëllim, atëherë kur vet personi dhuron apo falë organin e tij, ose pasardhësit e të vdekurit falin apo dhurojnë ndonjë organ të trupit të të vdekurit të tyre. Bazuar në qëndërimet e dijetarëve, mund të konkludojmë, se transplantimi mund të bëhet, vetëm për qëllim bamirësie, ku muslimani tregon një moral Islam të lartë, duke favorizuar vëllaun e tij, në çdo gjë që është e drejtë, bile edhe nëse vie në shprehje edhe ndonjë pjesë e trupit të tij, gjest ky i cili tregon imanin e tij të thellë e të thukët, duke qenë i bindur se All-llahu xh.sh. për ndihmën që ia bëri të tjetërit, dhe vështërsit të cilat ia lehtësoi të sëmuarit, do ta shpërblej me shpërblimet e Tij më të çëmueshme të cilat I posedon në pranin e Tij. All-llahu xh.sh. në nj ajetë kuranor thotë:
{ وَ ماَ تُنْفِقواُ مِنْ شَيْءٍ فيِ سَبيِلِ اللهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لاَ تُظْلَموُنَ }
“ çka që shpenzoni për rrugë (hirë) të All-llahut, ajo do t’ju kompensohet dhe nuk do t’ju bëhet padrejtë“.[31]
Rezime
Meqë për çështjen e transplantimit, nuk ekziston ndonjë argument tekstual nga Kur’ani Kerimi apo Sunneti i Pejgamberit a.s., gjithashtu nuk ekziston konsenzus i dijetarëve eminent të sheriatit Islam, dijetarët bashkëkohor Islam, në lidhje me këtë çështje kanë dy medhhebe, rrespektivisht dy qëndrime.
Medhhebi i parë, i përfaqësuar nga disa mendimëtar dhe dijetarë eminent të sheriatit Islam, duke u bazuar në disa rregulla tç përgjithëshme të sheriati Islam dhe duke bërë këtë çështje analogji me disa çështje tjra të më herëshme, për të cilat dijetarët e asaj kohe kishin vendosur për dispozitën e saj, shkuan nga ajo, se transplantimi është I ndaluar, dhe nuk lejohet që një veprim I tillë të aplikohet.
Kurse medhhebi i dytë, për të cilin prononcohen shumica e mendimëtarëve dhe dijetarëve eminent të sheriatit Islam, lejoi transplantimin në disa raste të domosdoshëme, atëherë kur është në shprehje jeta e ndonjë person dhe ndaloi në disa tjera, edhe atë duke u mbështet në disa rregulla të përgjithëshme dhe duke bërë analogji mes kësaj çështje me çështje të tjera.
Sipas kësaj shkolle, personit të gjallë I lejohet të dhuroj apo të falë diç nga trupi i tij, për ndonjë të sëmuar, jeta e së cilit është në pikpyetje, por me kushtë, jeta dhe shëndeti I vetë dhuruesit mos të dëmtohet.
Lelohet që prej kufomës së personit të vdekur, të merret ndonjë organ dhe të transploatohet në trupin e ndonjë personi të gjallë. Për një veprim të tillë, duhet të pajtohen të afërmit e të vdekurit, në të kundërtën nuk lejohet.
I vdekuri në vdekje klinike, konsiderohet i gjallë, andaj rreptësisht ndalohet të merret ndonjë organ apo pjesë nga trupi I tij.
Literatura e kunsultuar
– Muslim, Sahi muslim, Daru ihja Et-turathul El-arabij, Bejrut.
– En-nevevi, Jahja b. Sherf, Sahi Muslim bisherh El-imam Nevevi, Dar El-ulum El-insanije, Damask.
– El-gazali. Ebu Hamid Muhamed, El-mustesfa, Taba El-emirie, Kairo.
– Es-sujuti. Abdurahman, El-eshbah ve En-nedhair, Dar El-kutub El-ilmije, Bejrut.
-Ibn Nexhim, El-eshbah ve En-nedhair, Dar Et-tibaa El-amire,Damask.
– Esh-shatibi, Ibrahim b.Musa, El-muvafekat fi usul El-sheriati, Dar El-kutub El-ilmije, Bejrut.
– Ibn Abidin, Reddul Muhtar, Dar Ihja Et-tuirath El-arabij (Dar El-kutub El-ilmije, Bejrut).
– Ibn Kudame, El-mugni, Mektebe El-xhumhurije El-arabije, Kairo
– El-kurdi. Ahmed El-haxhi, El-medhal El-fikhi, Matbaa El-insha, Damask.
– Esh-sharabai.Ahmed, Jeseluneke fi Ed-dini ve El-hajati, Dar Er-raidi El-arabij, Bejrut.
– Ibn Tejmije, Fetava Ibn Tejmije, ????
– El-buti. Muhamed Seiid Ramadan, Kadaja fikhije muasare, Mektebe El-farabi. Damask.
– Es-senbhenli. Muhamed Burhanudin, Kadaja fikhije muasare, Dar El-kalem, Damask.
– Bitri. P, Pathologjia morfologjike, Universiteti shtetror I Tiranës, Fakulteti I mjekësisë, Tiranë, 1966.
– Xhridet El-alem El-islami, 20,7, 1997.
– Ivanovski. N. (ko autor), Trasplantacia na bubrezi vo Makadonija 1977-94, Mak. Med. pregled, 1995,49,33-37, Medicinski fakultet, Univerzitet “Cv Kiril I Metodi” Skopje.
Referencat
1 N. Ivanovski. Transplatacija na bubrezi vo Makedonija 1977-1994, Mak. Med. Pregled, 1995, 49,33,37. s, 33.
[2] Es-senbhenli. Muhamed Burhanudin. Kadaja fikhije muasare, Darul kalem, Damask dhe Darul Ulum, Bejrut, f, 61. Xheridetul El Alem El Islami, 20,7,1997, f,3.
[3] Es-sujuti, Xhelaludin b. Abdurahman, El Eshbah ve En-Nedhair, Dar El kutub El ilmije, Bejrut, f86.
[4] Muslim, Sahih Muslim, Dar Ihja Et-turath El arabij, Bejrut, 3/1676, numri I hadithit, 2122.
[5] En-nevevi, Muhjidin Jahja b. Sherf, Sahih Muslim, Dar El-ulum El-insanije, Damask, 4/2180.
[6] Ibn Abidin, Muhamed Emin, Redul Muhtar, Dar Ihja Et-turath El-arabij,Damask, p, 5/215.
[7] Ibn Nexhim, El-eshbah ve En-nedhair, Matbaa Mueseset El-halebi,Kairo, f,123.
[8] Es-sujuti, El-eshbah ve En-nedhair, Dar El-kutub El-ilmije, Bejrut, f, 86.
[9] Ibn Kudame, El-mugni, Mektebe El-xhumhurije El-arabije, Kairo, 11/79.
[10] Muslim, Sahih Muslim, Bisherh Nevevi, Dar El-ulum El-insanije, Damask, 4/1816.
[11] Ibn Tejmije, Fetava Ibn Tejmije, 28/314.
[12]Muslim, Sahih Muslim, Bisherh Nevevi, Dar El-ulum El-insanije, Damask, 4/1816
[13] Ibn Kudame, El-mugni, Mektebe El-xhumhurije El-arabije, Kairo, 10/565..
[14] Ebi Daud,
[15] Xheridetul El-alem El-islami, 20,7, 1997. f, 3.
[16] El -buti. Muhamed Seiid Ramadan, Kadaja fikhije muasare, Mektebe El-farabi, Damask, f,118.
[17] po aty, f, 120.
[18] po aty, f, 120.
[19] Esh-sherabasi.Ahmed, Jeseluneke fi ed-dini ve el hajat, Dar Er-raid El-arabij, Bejrut, 604. El -buti. Muhamed Seiid Ramadan, Kadaja fikhije muasare, Mektebe El-farabi, Damask, f, 124.
[20] Es-sujuti, El-eshbah ve En-nedhair, f, 121.
[21] Bitri.P, Pathhologjia Morfologjije, Universiteti shtetëror I Tiranës, Fakulteti I Mjekësis, Titanë, 1966,f,13.
[22] Po aty, f, 15.
[23]Muhamed Seiid Ramadan, Kadaja fikhije muasare, Mektebe El-farabi, Damask, f,128. Xheritet El-alem El-islami, f,3.
[24]Bitri.P, Pathhologjia Morfologjije, f, 15.
[25]Es-sujuti, El-eshbah ve En-nedhair, f 50. El-kurdi. Ahmed El-haxhi, El-medhal El-fikhi, Matbaa El-Insha, Damask, f,50.
[26] Xheritet El-alem El-islami, f,3.
[27] Muslum, f, 3/1548.
[28] Xheritet El-alem El-islami, f,3. Muhamed Seiid Ramadan, Kadaja fikhije muasare, Mektebe El-farabi, Damask, f, 129. Esh-sherabasi.Ahmed, Jeseluneke fi ed-dini ve el hajat, f, 605
[29] El-gazali. Ebu Hamid Muhamed, El-mustesfa min Imil Usul, Dar Sadir, Kairo, f, 1/71.
[30] Muhamed Seiid Ramadan, Kadaja fikhije muasare, f, 133.
[31] Enfalë, 60.
