Thirrjet shkencore dhe liria akademike në Islamin klasik dhe mesjetën krishtere

Shkruan. Dr. Shaban Sulejmani    

         Studijuesit e historisë së periudhës së mesjetë thonë se, rrënjët e thirjes shkencore të doktoratës të cilat sot i japin universitetet bashkëkohore, që në mesjetë ky titull njihej me emërtimin ‘leje për mësimdhënie’, që në gjuhën latine njihej me licenta docenti. Lejen e këtillë, të cilën e ka poseduar personi, i ka dhënë mbajtësit të saj autoritetin e të qenurit mësues i pavarur. Prejardhja e këtij titulli shkencorë buron thelle nga religjioni moniteist. Pra, thirja shkencore nuk është rezultat i kulturës së vjetër greke e as asaj romake. Lirisht mund të thuhet se ajo nuk është as rezultat i vperimatërisë krishtere Bizantine, e cila ka vazhduar në fushën e arsimimit klasik të trashëguar nga Greqia, e as që është prodhim i kulturës krishtere latine Perëndimore. Ky fakt do të bëhet i qartë në tekstin në vazhdim, që pasqyron të dhënën se titulli shkencorë ka qenë gjithnjë në konflikt me autoritetin ekzistent të mësuesve në kierarkinë e kishës.

Cila është prejardhja e thirjes shkencore doktor? Ku, pse dhe si është paraqitur ajo? Në ç’masë ka pasur ndikim në kulturën intelektuale të mjesjetës dhe në atë moderne?

Nuk ka një doktor të vërtet të shkencës pa një liri akademike. Doktorata, që nga fillimi i paraqitjes së sajë përbëhet nga dy elemente: aftësi dhe autoritet, apo thënë ndryshe të drejta për mësimdhënie. Liria akademike është njëra nga të arriturat më të vlefshme të botës akademike. Gjuha gjermane i ka krijuar dy terme teknike për këtë thirje shkencore. Ato terme janë lehrfreiheit dhe lernfreiheit që nënkupton ‘Lirinë për mësimdhënie’ të profesorit dhe ‘lirinë e të studijuarit’ të studentit.

Hulumtimet tona në lidhje me këtë problematikë duhet që të kthehen që në paraqitjen e universiteteve dhe të forcave që e zhvilluan rritën e saj, që të mund të dimi se: ku, si dhe pse liria akademike, e cila prej kohe është marrë për çështje të garantuar, u shfaq e ndërthurur me lirinë universitare. Liri është ajo që paraqet një lloj prerogativi “të shkencëtarit/akademikut”, dhe se ajo është e lidhur me doktoratën në rastin me profesorin, dhe me studentin pretendent për të qenë edhe ai profesor, për statusin e tij si një anëtarë i komunitetit universitarë.

Pra, hulumtimi ynë duhet patjetër të rikthehet në periudhën e paraqitjes së universiteteve dhe tek forcat që i kanë ‘ngunjuar’ ato. Licentia docendi ka pasur për qëllim autorizimin gjegjësisht ‘lejen për hulumtim’. Për ç’arsye do të duhej të ekzistonte nevoja për një leje për të hulumtuar? Nga cili organ leja do të duhej të jepet? Për çfar të bëhet hulumtimi?, etj. Pyetje të kësaj natyre do të bëhen të qartë në vijim.

Shumë më herët se të paraqitet licentia docendi në univerzitetin e mesjetës krishtere, ajo më Islam ishte e zhvilluar dhe pikërisht një kuptim i këtillë ishte prezent e në gjuhë arabe me termin Ixhazetut-tedris – leje për hulumtim shkencorë.

Pra, mund të thuhet se thirja doktor shkence gjatë rrjedhave të historisë ka kaluar nën tre emërtime kryesore:

1)     Ai klasik arabo islam me shprehjen Ixhasetut-tedris

2)     Ai i mesjetës latino krishtere me shprehjen licentia docendi, dhe

3)     Ai modern me termin doktor shkence.

Në periudhën e parë dhe të tretë, leja në fjalë kishte plotësisht të njëjtat atribute thelbësore, gjersa në mesjetës, në periudhën latino krishtere, ajo përjetoi disa modifikime të cilat erdhën si rrjedhojë e presionit të ambientit të ri të krijuar.

Thirja shkecore doktor sipas kuptimit bashkëkohorë ngërthen në vete jo vetëm konfirmimin e kompetencave të doktorantit në ndonjë fushë të shkencës, dijes, që gjithnjë ishte parakusht për hulumtim në të gjitha kulturat intelektuale që kërkohej të mbante atë thirje, porse edhe të drejtën e doktorit të shkencave të hulumton dhe paraqes rezultatet të arritura, e me rastin e publikimit të tyre t’ua prezentuar ato masës së gjërë. Pikërisht, kjo e drejtë quhet ‘liri akademike’ që ka për qëllim të drejtën për studim, hulumtim, e cila e drejtë në latinisht quhej magisterium.

Shumë më herët se sa të paraqitet në skenë licentia docendi e cila nënkuptonte autoritetin për mësimdhënie, me magisteruimin që fitonte individi, në krishterizëm e ka zhvilluar koncilet. Magisteriumi jepet nga kolegji i peshkopëve në bashkërenditje me papatin. Magisteriumi në New Catholic Encyclopedia është e definuar[i] si ‘rol parenijal, autentik dhe i pagabueshmë i mësuesisë të cilën Apostujve ua ka bartur Krishti, e të cilën sot e kanë dhe ia bartin, e ia njohin trashëgimtarët e tyre ligjorë, kolegji i peshkopëve në bashkërenditje me papatin’.[ii]

Duke pasur parasysh këtë përkufizimi të këti termi, si mund të thuhet e pretendohet që një profesor i teologjisë në ndonjë universistet të mesjetës se ka pasur një autoritet të pavarur të mësuesit!? Këtu fshihet shkaku pse në Perëndimin krishter ka pasur nevojë të modifikohet leja për mësimdhënie dhe studim për të cilën po flasim. Vërejmë se në universietet e ndryshme të mesjetës, të cilat pa përjashtim të gjitha kanë qenë krishtere, janë përdorur tre terme për mësuesin. Ata edhe pse ishin sinonime, megjithatë secili term ka vu theksin në ndonjë atribut apo funksion konkret. Termet e përdorura kanë qenë:

• Master (mjeshtër, që në latinisht ajo i vie magister)
• Doctor, dhe
• Profesor.

Termi master akcentin e vë në kompetencat, ndërsa termi doctor, që nënkupton mësues (e rrjedh nga folja latine docere-mësim, hulumtim) vihet theksi në funksionin e hulumtuesit dhe udhëheqësit shkencorë. Termi krejtësisht i fundit professor vë theksin në mundësinë e paraqitjes së qendrimeve personale të individit që mban ate titull (professing).

Autoriteti për të hulumtuar sot i atribuohet kandidatit për doktor shkence që ka dëshmuar aftësitë e tija në ndonjë fushë shkencore të caktuar, duke sjellë  tezat e tij origjinale shkencore. Liria akademike e tij të shpreh, paraqet (profess) tezën e tij, ‘qendrimin’ e tij apo ‘mendimin’ e tij,  duke iu njohur dhe pranuar teza dhe në fund t’i jepen vlerësime pozitiv për origjinalitetit e hulumtimit, për faktin që hulumtimin e ka mbështetur në angazhimin e përpjektin e tij intelektual. Prandaj, doktorat e profesorët e rrinj me qendrimet e tyre origjinale të mbështetura në hulumtimet e tyre personale, kanë leje të paraqesin, prezentojn (proffes) qendrimet e tyre lirshëm pa ndonjë pengesë nga çfardo force të jashtme, fetare qoftë apo sekulare.

Thënë shkurt, ajo që thamë më sipër nënkupton autoritetin e doktorit, dignitetin e thirjes shkencore të doktoraturës të cilën e mban ai, si arritje të tretë të tij kryesore në ngritjen e tij akademike e shkencore. Ashtu ka qenë dignitetit i doktoratës në fazën e parë të zhvillimit të sajë. Kjo për arsye se askund në botë gjatë mesjetës nuk është paraqitur kjo dukuri para periudhës klasike islame, dhe ate në fushën e së drejtës fetare. Doktorata për të cilën u bë fjalë në fakt tregon për doktoratën e së drejtës islame, për juristin i cili është quajtur me termet fekih, muxhtehid, apo mufti. Ai ka qenë anëtarë i ndonjë medhhebi-doktrine të shkollës juridike islame sunnite. Ato medhhebe kanë qenë struktura profesionale, ajka e mjeshtërve të së drejtës fetare. Si mjeshtër-jurist, në njërin nga këto struktura të së drejtës, doktori ka pasur autoritet të paraqes qendrimet e tij që kanë të bëjnë me të drejtën, dhe ate vetm në bazë të hulumtimeve të tija personale. Nuk ka pasur autoritet më të lartë, qoftë fetarë apo sekularë, i cili ka mund ta detyron që mendimet e tija me automatizëm të miratohen para se ato ai t’i prezenton, paraqesë juristi.

Leja për mësimdhënie, institucioni ky i së drejtës fetare në islam, ka qenë element i huaj në mejsetën krishtere. Krishterimit nuk i ka vyer. Autoriteti i tij nga mësuesi vetëm se më ka ekzistuar, i themeluar në mënyrë shum solide për më shumë se një milenium. Licentia docendi ka qenë burim i konflikteve për vendimet e marra për problematika të caktuara. Ajo ka ardhur në perëndimin krishter me njohuritë tjera, që krishterizmi mesjetarë në mënyrë të verbër e ka bartë nga bota islame. Ajo ka arrdhur si një pjesë e instrumentariumit dhe metodave që kanë qenë pjesë përbërëse të asaj dije.

Theksuam se kjo leje nuk ka pasur prejardhje as nga greqishtja e vjetër e as nga ajo romake. Atëherë pra, a ka mundësi që kjo leje thellë e ngulitur në të drejtën fetare, të ketë pasur mundësi të zhvillohet në krishterizëm apo judeizëm?!

Judeizmi, krishterimi dhe islami kanë po të njëjtin atribut të monoteizmit dhe atë falë konceptit të të Gjithëdijshmit, Plotëfuqishmit Zot. Mirëpo, pasi leja për mësimdhënie ka rrënjët e saja religjioze ajo ka qenë prodhim i sitemit individual. Si e tillë ajo nuk ka mundur të zhvillohet në kierakinë e kishës apo në cilindo sistem tjetër të autoritetit më të lartë nga autoriteti i doktorëve individual.[iii]

Ajo në mënyrë specifike ka qenë prodhim i një stukture, ajke, apo grupe individësh të cilët kanë qenë të orijentuar për një trajnim të njëjtë të specializuar, për përkatitje të një autoriteti i cilit, kur i është dhënë ajo ndonjërit, ka qenë i pa varur nga të gjitha forcat e jashtme, dhe mbi të cilin nuk ka pasur asnjë autoritet tjetër. Me konsekuencë ajo nuk ka mundur të zhvillohet në krishterizëm me kijerarkinë kishtare të sajë, apo në judaizëm ku ka qenë një autoritet i lartë si ai i Gaonit, zëvendës kryesuesi i Akademisë në Babiloni (Irak), “selia kryesore e mësimnxënies dhe autoritetit në botën judaiste”.[iv]

E vërtetë është se funksioni i rabinit judait dhe muftia tek muslimanët ka qenë në një paralele, në një shkallë të caktuar jo plotësisht të barabartë në po të njëjtën shkallë. Për faktin se në islam laiku ka qenë i lirë të konsultoj shumë muftij, dhe ka qenë i lirë që vet të bën zgjedhjen mes atyre mendimeve të marra nga ta. Dallimi mes këtyre dy sistemeve është shum krucijal, siç do të shihet më poshtë.

Doktorati, ashtu siç përshkruhet, nuk ka mund të paraqitet as në sektin shiit. Në shiizëm, autoritetin e mësuesit e ka imami, i cili paraqet autoritetin më të lartë. Cila do qoftë doktrinë religjioze, për t’u konsideruar autentikë, në shiizëm ka qenë e patjetërsueshme t’i referohet ndonjërit nga imamët.[v]

Autoriteti i mësuesit inherent në thirjen doktorë, ashtu siç është i njohur në periudhën moderne, ka dal nga një sistemi fundamental konsezuale religjioz.

Me fjalë të tjera, nga sistemi fetrar në të cilin kriteri përfundimtarë i ortodoksisë së një doktrine ka qenë koncenzusi unik i doktorëve të së drejtës, të konsideruar që të gjthë të jenë të barabartë për nga autoriteti shkencorë. Kështu ka funksionuar ky sistem në komunitetin sunnitë. Pra, ajo esencialisht dallon nga komuniteti shiit, por edhe nga ai judait dhe krishter.

Rruga e cila ka shpi gjer tek koncenzusi fillon me laikun i cili ka kërkuar mendim juridik nga një jurist për ndonjë çështje religjiozo juridike. Secili nga këto elemente të këtij procesi ka fituar një term teknik. Laiku kur ka kërkuar një mendim, ate e ka bërë në kapacitetin e tij si mustefti (kjo nënkupton personin i cili kërkon mendim nga muftiu për ndonjë çështje me karakter juridik). Mendimin juridik të cilin e ka marrë quhet fetfa. Ndërsa vet procesi, shikuar nga këndi i një laiku, është emruar istifta (që nënkupton kërkim për mendim juridik), e ndërsa parë nga këndi i një juristi është quajtur ifta (që nënkupton dhënien e një mendimi juridik). Mendimi juridik, kur fitohet nuk e ka obliguar laikin që ta pranon ate. Ai ka qenë thejsht vetëm se një mendim juridik, të cilin e ka dhënë juristi. Pra, mendimi i dhënë juridik nuk ka qenë vednim juridik të cilin e ka sjell gjykatësi. Laiku, për të njëjtën çështje religjiozo juridike, ka qenë i lirë të kërkon edhe mendime tjera nga një numër i pakufizuar juristësh. Ato mendime në mënyrë gjenerale kanë qenë të prezentuara në formë të shkruar, si përgjigje nga kërkesa e paraqitur me shkrim. Tash, kur laiku i ka të gjitha mendimet para vehtes, ai ka qenë i lirë të përzgjedh se cilin nga ta do ta ndjek. Praktika e tillë i ka ngjarë praktikës moderne të kërkimit të mendimit të dyte e të tretë.

Kur laiku më do të përzgjedh një mendim, zgjedhja e tij është emëruar me teklid. Ky term teknik, normal është keqkuptuar kur bëhet fjalë për laikun. Në të vërtetë termi ka dy kuptime diametralisht të kundërta. Me rastin e mustefsirit-laikut, ky termin don të thotë ‘të miratosh një autoritet’, ‘të anosh kah autoriteti’. Zgjedhjen të cilën do të bënte ai, nënkupton që ai më anon kah mendimi i autoritetit që ka përzgjedh. E drejta e tij ka qenë të praktikon ate zgjidhje nga cili autoritet ka anuar, që në terminologji emërtohet me teklid. E sa i përket muftiut ai nuk ka pasur të drejtë ‘të anon kah autoriteti’ i mendimit të muftiut tjetër. Për këtë arsye në rastin e tij teklidi konsiderohet ‘imitim i verbër, servil’. Juristi servil ka qenë ai i cili ka nënvlerësuar autoritetin e tij, duke thyer ashtu misionin e tij të shenjtë dhe procesin që ka shpi gjer në koncenzus. Ai në fund do të humbte dinjitetin e tij dhe nuk do të mund të llogaritet më jurist autoritativ, mufti. Juristi autoritativ ka qenë ai i cili, i vetëdijshëm për misionin e tij të shenjtë, qendrimin e tij duhetta mbështes në hulumtimin dhe aktivitetin e tij personal, që teknikisht është quajtur ixhtihad (kjo shprehje nënkupton kontributin individual të pa kursyer). Si praktikues i atij aktiviteti ai është quajtur muxhtehid– jurist teolog autoritativ.

Nëse dy laik do të duheshin të përzgjedhin në mes dy mendimeve diametralisht të kundërta të cilët janë dhënë nga muxhtehidi për të njëjtën problematikë doktrinale apo praktike, secili nga laikët do të ishte i lirë të ndjek mendimin që e përzgjedhin ata vet, edhe pse për asnjërin mendim mund të mos jet arritur koncenzus. Në pritje që të arrihet koncenzus për njërin nga ato dy mendime, nga prizmi i një laiku secili mendim do të kuptohej definitivisht taklid, i cili në ndërkohë do t’i jepte atij autoritet. Pra, ortodoksia ka funksionur në dy nivele:

1)     Në nilevlin fillestarë të taklidit nga prizmi i laikut

2)     Në nivelin e fundit ku arrinë që të arrihet koncenzusi nga juristët, doktor të dë drejtës religjioze.

Juristi gjer në qendrimin, mendimin që krijon, ate e bën duke ndjekur rrugën e hulumtimit individual të tij ixhtihad, në bazë të interpretimeve individuale që i bën burimeve të së drejtës. Ai detyrën e ka kryer vet, jo si pjestarë i një sholle doktrinale të juristëve, edhe pse rezultatet e hulumtimit të tij ka mundur gjithsesi të përputhen me secilin nga juristët tjerë për të njëtën pyetje. Ate nuk e ka obliguar mendimet e asnjërit nga cilido juristë, qofshin ato të mëhershmit apo ato aktual, qofshin ata edhe të medhhebit-doktrinës së shkollës juridike që i ka takuar ai. Aq më tepër ai, për të njëtin apo problemin e njajshëm me të riun, nuk ka mund të ndjek as mendimin e tij të mëhershëm. Është pritur që të vie gjer tek një qendrim i ri të mbështetur mbi angazhimin hulumtues të ri të tij. Ka qenë i lirë që mendimin e tij personal ta ndërton pa u ndikuar nga të gjitha forcat e jashtme. Asnjë pushtet apo autoritet nuk kanë mundur në mënyrë legjitime ta detyrojnë të ndërton një qendrim paraprakisht të përckatuar. Jo vetëm se ka qenë i lirë dhe i pavarur në praktikimin e hulumtimit të tij dhe prezentimin e rezultateve të arritura, porse ai ka qenë i inkurajuar që ate ta bën duke shpresuar në shpërblimin e premtuar në Botën e ardhshme. Nga hadithi i pejgamberit kuptojmë premtimin për juristin i cili për hulumtimin e tij do të jetë i shpërblyer qoftë edhe nëse hulumtimi i ka rezultuar i gabuar. Në rast se ai është i saktë, në hadith thuhet se ai do të shpërblehet dyfish.

Këto dy liritë, të një laiku dhe një doktori të së drejtës fetare, nuk ka pasur mundësi të ekzistonte në sistem ku ka pasur hierarki të rangimit të personave fetarë; ku koncilet dhe sinodi kanë përcaktuar se çka është ortodoksi-drejtësi. Islami nuk ka pasur as forma të koncilit e as sinod, e mu për këtë arsye ortodoksinë-të drejtën e sajë patjetër e ka pasur ta përckaton gjatë proçesit konzistent me vet rrethanat e saja personale. Ashtu siç përgjigjet individuale të doktorëve të së drejtës për një pyetje te një laiku kanë shpie në paraqitjen e qendrimeve kundërthënëse; ashtu siç doktorët, në realcion me njëri tjetrin, kanë qenë të njëjtë; ashtu siç nuk ka pasur shum doktora, një autoritet më i lartë të cilit mund t’i drejtohej në raste të zgjidhjes së rasteve kontraverze, është pranuar metodi i koncezusit, gjegjësisht koncezusi i doktorave të së drejtës fetare-ixham’a.  Islami nuk ka njohur organizma formal për të themeluar një koncezus. Në të vërtetë, nuk ka mundur të ekziston ndonjë përjashtim që ndonjë të organizon një instancë ku do të tuboheshin qendrimet e doktorëve. Koncezusi, për të pasur legjitimitetin e tij, është kushtëzuar të jetë i njëzëshëm, edhe atëherë kur eventualisht ndonjë mendim tjetër autoritativ do të kontestonte ate. Në relacion me këtë rrethanë, koncezusi është legjitimuar si në mënyrë retroaktive dhe mohuese. Koncezusi ka ardhur në shprehje edhe me rastin kur doktorët autoritativ për një problematikë të së kaluarës kanë ngritur zërin e tyre. Në raste të një mendimi negativ, është konsideruar se doktrina në fjalë është pranuar si ortodokse – e drejtë. Gjatë procesit të legjitimimit të një fakti si ortodoks-të drejtë, mospajtimi ka qenë element më i rëndësishëm individual.

Në islam, divergjencat në qendrime nuk ishin vetëm se të lejuara, apo thejsht vetëm se nxitje, porse praktikisht ajo ishte një detyrim për çdo musliman. A fortoiri – aq më tepër ajo ishte detyrim i secilit doktor shkence, me ndërgjegjen e tij, e sipas mendimit autonom të tij të arrin në përfundimin se ndonjë qendrim i shprehur nga ndonjë dijetarë është në kundërshtim me të vërtetën. Juristi duke mos qënë dakord me mendimin e tjetrit ai ka ndjekur urdhërin “të urdhëruarit për të mirë dhe të parandaluarit nga e keqja“. Kjo urdhëresë nuk i ka mundësuar vetëm të shpreh qendrimin e tij të kundërt, me atë që është prononcuar nga tjetri, madje edhe kur asnjë nga laikët nuk ka kërkuar mendimin e tij, por nga ai është kërkuar që këtë ta bëjë duke dekurajuar heshtjen e tij. Nëse nga frika, apatia apo nga pakujdesia do ta injoronte pyetjen e shtruar, heshtja e tij është marrë (konsideruar) aprovim i heshtur takrir. Heshtja e tij kishte një vlerë pozitive. Midis pëlqimin dhe mospajtimit, sistemi nuk ka lënë hapësirë për vetëpërmbajtje.

Rëndësia e divergjencave në Islam shpjegon ekzistimin dhe rolin që luan një nga zhanret më të veçanta të literaturës juridike islame, të njohur “divergjencat”-khilaf. Kjo literaturë kah fundi i  shek. XIX është konsiderur më e pasura nga islamologu eminent Ignaz Goldziher. Duke ndier rëndësinë e saj, ai ndjeu nevojën për të tërhequr vëmendjen drejt saj, duke bërë thirrje për studim të detajuar të bibliografisë të saj.[vi]

Më shumë se gjysmë shekulli më vonë, Franz Rosenthal me të drejtë përsëriti nevojën e ekzistimit të saj, duke ua kujtuar thirjen islamologëve që thirjes që bëri Goldziheri askush nuk i është përgjigjur.[vii]

Që në fillim, ndoshta dikush do të jetë në huti nga literatura e bollshme juridike e cila “kodifikon”, nëse mund kështu të shprehemi, mendimet e veçanta dissenting opinions-mendime të kundërshtueshe me njëra tjetrën në lidhje me çështjet e doktrinës dhe të praktikës. Pasiguria, megjithatë, zhduket kur të kuptohet funksioni i mospajtimit rreth përcaktimit të ortodokësisë. Punimet rreth divergjencave khilafit të gjitha ishin çështje që Islami është dashur të përcakton ortodoksinë në të dyja nielet e përmendur më parë. Niveli fillestar i ortodoksisë përbëhet nga pikpamjet divergjente (të kundërta) mbi ndonjë doktrinë apo praktikë, ndërsa nivelin e dytë, niveli i koncenzusit është vërtetuar me mungesën e veçimit të mendimeve. Kjo shpjegon fakti pse Islami nuk ka literaturë juridike mbi “kodifikimin” e doktrinës ortodokse. Literatura mbi Khilaf-mendimet ndryshe, e kryen atë funksion por negativisht kryenin funksion. Librat mbi Khilafin, edhe pse në njërën anë negativisht kryenin funksionin, ato kishin një efekt pozitiv. Ata kanë ndihmuar në përcaktimin e ortodoksisë së përmendur në dy nivele e mësipër përmendura.

• Së pari, nëse për një problematike juridike të caktuar i është referuar mendimeve kontradiktore, ajo ka nënkuptuar faktin se një konsensusi nuk është arritur dhe se, pikërisht për atë arsye, opinioni ortodoks në mënyrë të barabartë ka qenë që në nivelin fillestar.
• Së dyti, në qoftë se një problematikë e caktuar juridike nuk është përmendur vetëm nga një mendim (qendrim), mungesa e divergjencës të qendrimeve ka nënkuptuar faktin se mendimi i shprehur është i drejtë (ortodoks) në nivelin e konsensusit.

Në rastin e parë, juristi-autor i veprave mbi khilafin mund të i japë përparësi një qendrimi kundrejt tjetrit, e ndërsa laikut i është lënë liria e zgjedhjes.

Në rastin tjetër, mungesa e divergjencave autoritative tregohet për arritjen e konsensusit.

Me zhvillimin autoriteteve profesionale të të drejtës fetare dhe institucionalizimin e studimeve juridike, nuk ka qenë e mundur më në mënyrë arbitrare çdo nxënës i së drejtës të pretendon se dominon mbi çështjen e tij. Ai tani duhej të jetë me arsimim zyrtar, të kalon provimet kualifikuese, dhe të marrë licencë për tu shpallur doktor i së drejtës. Provim konsistonte në faktin se ai duhej të paraqiste një seri tezash, d.m.th., qëndrime të cilat është dashur që të i mbroj me sukses. Provimi simulonte pikërisht ate funksion për të cilat ai ishte trajnuar: funksion e këshilltarit ligjorë, doktor i së drejtës të cilin e konsultoinë anëtarët e komunitetit musliman në lidhje me çështjet e doktrinës dhe praktikës. Përveç të ofruarit mendime ligjore, si pjesë e funksionit të tij si mësues, ai duhet të jetë i përgatitur për të mbrojtur ato (qendrime) mendimin të kundërta të mundshme të paraqitura nga juristët e tjerë. Ky funksion ka kërkuar një trajnim tu atëfsuar për debat. Dhënie të opinione juridike dhe mbrojtjen e tyre ishin, në fakt, funksioni primordiale (fillestarë, parimorë), për të cilin ishte i sigurt se ata do ta implementonte në praktikë. Sepse edhe atëherë, e as tani, doktori i ri nuk ka mundur gjithmonë të gjen pozicionin e tij të profesorit. Por, për dallim nga sot bartësi i sotshëm i titullit shkencorë doktor, ai megjithate kishte autoritetin që të shprehte mendimin e tij, dhe ishte i shpërblyer për ate angazhim.  Autoriteti në fjalë konsistonte në pozicionin e tij të myftiu. Emri i plotë i lejes ose autorizimit të tij ishte “autorizim për të mësuar të drejtën dhe të japë opinione ligjore–el-Idžazetu bi’t-tedris ve’l-ifta. Për postin e tij të ndarjes së mendimeve ligjore, ai caktohej për gjithnjë, dhe ishte përgjegjës vetëm përara Perëndisë.

Kompetencën e tij për të mësuar/ të ligjërojë, hulumtojë dhe bëjë në formën e opinioneve ligjore zbulimet e tija ose botojë ato ishte çështje e cila rreptësisht kontrollohej nga doktorë individual të së drejtës, të cilët kanë qenë aktiv në kuadër të skollave (të doktrinës juridike) profesionale të së drejtës, që ishin të lirë dhe të pavarur nga të gjitha forcat e jashtme. Ai autorizimin e tij për të vepruar e merrte nga mësuesi i tij, doktor i së drejtës anëarë nga njëri nga utoritete e një shkolle të së drejtës.

Pushteti absolutisht nuk kishte asnjë ndikim në këto çështje. Diskutimet, debatet dhe paraqitja (prezentimi) e argumenteve dhe kundërargumenteve ishin nga elemntet jetike për krijimit një e një procesi të vërtetimit të ortodokësisë.

Ortodoksia islame verifikimin e saj e ka arritur  falë prezëntimit të lirë të mendimeve doktorëve të së drejtës teologjisë juridike juridical teologi. Në Islam, pra, mënyra e diskutimit nuk ishte vetëm ushtrime akademike. Në anën tjetër, ajo vetëm se ishte në universitetet mesjetare në botën krishtere. Atje, ku krishtërimi kishte këshillat-koncilet e tij për të përcaktuar ortodoksinë, metoda e debateve ishte vetëm ushtrim akademik. Ajo atje arriti nga bota islame si rrjedhjë e një ‘përmbytjeje’ të mësimeve arab, përkthimeve dhe ‘asimilimeve’, procese këto të cilët shkaktuar ngritjen e universiteteve në Perëndim krishterë. Por së shpejti në krishterizëm metoda e diskutimeve, disputimeve do të fillojë të kryej ate funskion që u shpik në Islam. Me fjalë të tjera, krishtërimi shum shpejt u bë dëshmi e një paraqitjeje të një autoriteti tjetër të mësimdhënies në mesin (zonën) e saj. Një magisteriumi tjetër, që gjer në momentin e pikërisht nuk është praktikuar për shkak prezencës së peshkopit dhe papatit së bashku, gjegjësisht, një magisterum ashtu si ishte praktika islame, pra doktor të teologjisë.

Që nga fillimi i tij, në shekujt e hershëm të krishter gjer mesjetën e vonshme, magisteriumi përbëhej në bartjen me besnikëri të mësimeve të marra, e trashëgimia Apostolike ishte një formë e një garance e traditës, ku peshkopët shpesh kishin rolin e teologut. Me paraqitjen e universiteteve në mesjetë dhe prezenën sa më të madhe të metodave të disputimit, debateve të quajtur më vonë “metodë skolastike’, u paraqit një autoritt i ri për mësimdhënie magisterium, i cili ishte në një paralelë me magisteriumin e quajtuar magisterum pastoral, i cili kërcënonte të shpie në hije autoritetin e peshkopëve. Shën Toma Akuini ka bërë një dallim midis këtyre dy autoritetit mësimdhënëse magisteriumeve. Njëri ishte Master pastoral, të cilin ai e quajti magisterium cathedrae pastoralis ose pontificali, dhe tjetri ishte magisterium cathedrae magistralis.

E para bazohej në bazë të autoritetit, ndërsa tjetri është i bazuar në kompetencë personale që ishte çublikisht e pranuar. Sipas Shën Thomit, magisteriumi pastoral kishte autoritet juridik jurisdictional authority, dhe roli i tij ishte mësimdhënës në kishë dhe mbajtje të rendit në të. Ky magisterium, i cili i përket ekskluzivisht peshkopëve në bashkërenditje me paptin, është i vetmi magisterium autoritativ.

         Magisteriumi profesorë merret me çështje akademike. Profesorët japin mësim dhe mësojnë mbi argumentimin para se kryejnë funksionin e tyre pr nga statusi i tyre zyrtarë që kanë. Përfundimet, konkluzionet e tyre janë me vlerë aq sa janë argumentet që i ofrojnë (prezentojnë) për të mbështetur konkludiet e tyre. Edhe pse ato argumente mund të jenë të vlefshme, ata nuk bëhen autoritative përveç nëse të njëjtat të pranohet edhe nga magisteriumi pastoral. Vetvetiu, magisteriumi profesorë nuk është autoritar.

Forma e magisteriumit dhe marrëdhëniet e tij me doktorët e ka studiuar teologu freng Iv Congar, i cili ka studiuar historinë semantike të termit magisterium.[viii]

Para më shumë se një shekull, para studimit të mrrekullueshëm të bërë nga At Congara, në mesin e shek. XIX, Charles Thurot tërhoqi vëmendjen ndaj kësaj dukurie në punimin e tij për arsimin në Universitetin e Parisit në periudhë e mesjetës. Sjellim përkthimin e tekstit të tij në lidhje me këtë temë:

Fakulteti i Teologjisë ka fituar të drejtën për të nxjerr gjykimin të formës së prerë nëse një doktrinë fetare është e vërtetë apo e rreme, ortodokse apo heretike. Peshkopi, dhe përfundimisht edhe papati, ata munden vetëm të materializojnë vendimin e pushtetin gjyqësorë apo atij shterërorë, ata thjesht kanë ekzekutuar dënimin. Kishte vërtetë nevojë që arsyetimi teologjike të gjykohej, kritikohej, e ndërsa realisht ishte e pamundur të bëhej pa u referuar shkencës së teologjisë. Kjo nënkuptonte të referuarit njohësve e teologjisë, e ata ishin doktorët e teologjisë. Kështu, papati vet nuk mund ta sjellte gjykim të formës së prerë për çështjet e dogmës. I tillë ishte sistemi i cili që ka aplikuar Peter Aillya më  vit. 1387 para papatit Klementie i VII.

Duke pasur parasysh se ky ishte një zhvillim i pazakontë në botën krishtere Charles Thurot shpjegon duk thënë: Këto kërkesa nuk ishin të iluzore. Përbëhej nga murgj të të githa rendeve fetra dhe laik të të gjitha niveleve të të gjitha kombeve, Universiteti i Parisit Fakulteti i Teologjisë si të thuash i vetëm i atij lloi.

Nuk kishte asnjë universitet tjera që ishte i përbërë nga shumë anëtarë dhe nga një numër i doktorëve të shquar. Të gjitha kombet ishin të pranuar në Sorbonne; të gjitha grupet fetare ishin të përfaqësuara në Paris. Dukej se askund tjetër nuk mund të gjendej një gjygj i paanshëm dhe i arsimuar.[ix]

Pra, jemi dëshmitarë të një dukurie interesante në krishterizëm: metamorfoza, ndryshim i një metode e cila, në perëndim krishterë, ishte rreptësisht skolastik, ndryshimi i tij i studimit nga mënyra e ushtrimit akademik dhe transformimi i i tij në rolin thjesht të pastër kishtarë për përcaktimin e ortodoksisë. Ky funksion i metodës skolastike në thelb ishte islame, e nevojshme në fe, pa hierarki klerikësh. Ajo nuk i përkiste një feje e cila ka pasur një hierarki të tillë, porse kishte vetëm “autoritet mësimdhënie” magisterium.

Thelbi i magisteriumit të teologëve përbëhej në kompetencën e tij shkallës së njohjes që kishin; ndërkaq thelbi i magisteriumit pastorial përbëhej nga autoriteti juridik i peshkopëve. Në periudhën para paraqitjes së universitetit, magisteriumi ka për qëllim thjesht vetëm pozitën, funksionin ose aktivitetin e dikujt që gëzonte pozitën e magjistrit, që nënkuptonte kompetencë shkencore /aftësinë në një fushë të caktuar. Por me paraqitjen e universitetit, kah fundi i shek. XII dhe fillimi i shek. XIII, thelbi islam është mbjellë për diçka që së shpejti do të bëhet magisteriumi i dytë në krishterizëm, profesori i teologjisë.

Kështë e përshkruan situatën Çarls Thurot dhe Yves Congar. Kjo dukuri ishte diçka e re. Ajo kurrë nuk ka ekzistuar më parë. Roli teologut ka arritur kulmin e saj në këshillin koncilin e Basellit, që Congarti e quajti këtë kulm të paparë malsain. Në seancën e 34 të atij koncili të mbajtur më 25 Qershor 1439 që u ndoq nga 300 doktor të teologjisë, krahasuar 13 priftërinjëve dhe shtatë peshkopët! Kjo, thotë At Congar, shpjegon rëndësinë, që Luteri më pas merr titullin doktor, dm.m.th. doktor në funksionin e tij dhe në misionin e doktorit të teologjisë. Saqë, edhe teologu i matur Godefroid de Fontaines më vit. 1306 vlerësoi se një doktor i teologjisë ka të drejtë të mos e ndjekë vendimin e peshkopëve, por për të “përcaktuar të krijuar” termin tehnik skolastik që ka për qëllim të zgjidhë, të gjej një zgjidhje (në ato çështje, të cilat i përkasin juridiksionit të Papatit, sepse sipas tij, “ea quae condita” dhe “Papa sunt possunt esse dubia” çëhtjet që i ka verifikuar papati mund të jenë të pasigurta).[x]

Në krishterizëm konflikti mbi magisteriumin u paraqit pas paraqitjes së universiteteve dhe të doktorëve të teologjisë në to. Në Islam, ajo divergjence qendrimesh juridike ka ndodh para paraqitjes së kolegjeve të së drejtës fetare. Në islam magisteriumi është transmetuar nga Profeti Muhammed a.s. tek nxënësit-as’habë studentët e tij), pastaj tek pasuesit e tyre përmes brezave në cilësinë e tyre si mësues të së drejtës fetare. Në Islam, kundërshtimi në mendime (divergjenca e mendimeve) është paraqitur pas futjes,  të përkthimeve të pranuara të shkencave greke nëpërmjet Bizantit. Kulmin e saj e ka arritur në kohën e El-Me’munit. Ky Halif ka mbështetur tezën e teologëve filozofikë rreth Kur’anit si fjalë e krijuar e Perëndisë, e në të kundërtën teologët të së drejtës besonin se Kur’ani është përjetshëm si vet Zoti. Inkuizicioni pesmbëdhjetvjeçarë përfundoi në mesin e shek. IX me ndryshimin e politikës së Halifit të udhëhequr nga El-Mutevekili. Me një ndjenjë të ndjenjës afirmimuese, ky Halif vendosi në favor të teologëve traditionalist të së drejtës.

Dështimi i inkuizicionit me frymëzim racionalist rezultoi në rikrijimin e doktorit të së drejtës fetare si autoriteti i vetëm. Fuqishëm duke zënë atë pozicion, ata formuan shkolla profesionale të së drejtës, medhebet e së drejtës, forman programet e tyre për studime të së drejtës në kolegje të dedikuar ekskluzivisht për studimin e së drejtës, dhe sistematikisht nga programet studimore përjashtuan teologjinë filozofike. Kolegjet ishin fondacione bamirësie që përfshinin ndërtesat për banim, tokat punuese dhe prona të tjera me të cilat të ardhura paguheshin të gjithë, respektivisht, mësuesit, studentët dhe administrata. Doktorët e së drejtës ishin  autoritet legjitime të fondacioneve, si dhe përkthyesit e tij dhe rojet. Asgjë që mund të komentohej si e dëmshme për themelet e Islamit mund të ishte objekt i dhuratës, ndihmës. Doktorët e së drejtës kanë vendosur se çfarë do të ishte e dëmshme për islamin. Institucionet që ishin qendra shkencore të teologëve e filozofëve, të quajtura Intitucione të (Urtësisë) Diturisë Bejtul Hikme, Institucione të njohurive-Bejtul ‘ilm, etj., me kalimin e kohës u zhduk dhe u zëvendësua nga institucionet tradicionale të quajtuar Institucion i Kuranit-Darul-Kur’an dhe Instucion i traditës së Pejgamberit-Darul hadith.

Pra, Islami dhe Krishtërimi më vonë, kanë përjetuar konfliktin mbi çështjen e legjitimitetit të autoritetit të mësuesve magisteriumit. Në një rast, të drejtën për të mësuar është marrë nga Pejgamberi, e ndërsa nga të dytët nga Krishti. Në Islam, ku nuk ka hierarki të priftërinjve, pasardhësit e Pejgamberit kanë qenë njohës të së drejtës fetar. Në Krishtërimi, pasardhësit e Krishtit ishin peshkopë dhe papatë, që nënkupton hierarkinë e priftërinjve. Konflikti u shfaq në të dy rastet kur elementi i huaj është futur. Në Islam, ky element i huaj ishte filozofia grek, elementi pagan në mes të fesë monoteiste, ndërsa në krishterim ishte doktorata, i cili kishte rrënjë islamike, një autoritet i ri në mësimin e imponuar të autoritetit legjitimë që tashmë ekzistonte. Islami, pa koncile dhe sinode, kishte një nevojë për një “autoritet mësimdhënije”, dhe doktorë atë e siguronin. Krishterimi, i cili kishte tashmë autoritet mësimdhënie, nuk kishin pra nevojë për të. Në Krishtërimi, konflikti rreth magisteriumit u shfaq pas paraqitjes së rrehteve të dijes, respektivisht të Universiteteve dhe të doktorëve. Në Islam, konflikti u shfaq përpara se të paraqiten shkollat e së drejtës. Pikërisht konflikti mes teologëve filozofikë në njërën anë, dhe teologëve juristë, të së drejtës nga ana tjetër çoi në krijimin e shkollave të së drejtës. Këto shkolla të së drejtës anëtarëve të tyre nuk i njihnin vetëm autonominë, por gjithashtu i mundësonin atyre që të përjashtojë të gjitha elementet e padëshiruara, duke përfshirë me këtë rast edhe teologët filozofikë. Në Krishtërizëm, shkaku i konfliktit është një element i huaj: doktorata Islamike me metodën e saj skolastike. Për të kuptuar ndikimin e doktoratës, në ndërhyrjen e saj mbi kulturën intelektuale të krishterimit në mesjetë, do të ishtë mirë që të parqesim një skemë të shkurtër mbi zhvillimin e doktoratës nga rrënjët e saja të Islamit. Doktorata në Islam është dhënë pas provimit që përfshinte në te metodën të quajtur “metoda e disputimit-debatit”, në arabisht e njohur Tarikatu’n-nedhar ose el–munadhare, nocion të cilin humanistët italian të rilindjes në mënyrë përçmuese e emërtuan si “Metodë”. U tha më lartë se tre termet e përmendura janë përdorur për të caktuar/emërtuar një person i cili ka fituar licencë, leje/autorizim për të dhënë mësim, respektivisht doktor, profesor dhe master/mjeshtër, me çras secili nga të tre termet kanë theksuar një atribut apo funksion të caktuar.

Në arabisht, këto terma nënkuptonin muderrisin, myftiun dhe fekihun. Termi muderris dhe doktorit kanë patur për qëllim funksionin e mësuesit, mësimdhënësit; ndërsa termi mufti dhe profesor theksojnë funksionin e dhënies së një mendimi; ndërsa termet master dhe fekih kanë treguar për aftësinë/kompetencën për studim. Mjeshtëria mastership ishte tutulli me i lartë që ta japte shkolla doktrinale juridike e caktuar, dhe termi fekih nënkuptonte dikë që posedonte mjeshtri të të kuptuart e e të drejtës fetare. Shkollat e vetme të mësuesisë në Islam ishin ato të të drejtës. E vetmja fushë shkencore që kishte nevojë për autorizim, apo thënë ndryshe, ushë e vetme që është dashur personi të ketë doktoraturë, ishte fusha e të drejtës fetare. Në gjith arsmin islamik, në të tri degët kryesore të shkencave islame, titull shkencorë doktor nuk ka pasur në asnjë shkencë fetare islame, poashtu edhe as të dijeve të huaja greke dhe as në tërë gamën e disciplinave letraro linguistike arabe. Arsyeja është e thjeshtë: magisterium, “autoriteti mësimdhënës” nuk ishte i përfshirë në një tjetër fushë pos ate të së drejtës fetare. Gramaticienti nuk kishte nevojë për autoritet fetare për të dhënë mësime (leksione) nga  gramatika, dhe për këtë arsye nuk ka ekzistuar titulli doktor i gramatikës. Gramaticenti lirisht ka mund të japë mësim nga gramatika pa marrë licesë/lejen për fushën e tej shkencore. Ai, megjithatë, kishte pëlqimin e dhënë për një ose më shumë libra. Por ajo ishte një lloj krejtësisht tjetër i licencës. Funksioni i lejes/licencës ishte për të garantuar origjinalitetin e përmbajtjes së librit i cili është studiuar para vet autorit ose paa profesorit i cili ishte pjesë e zinxhirit të transmetuesve autoritativë që përfundonte tek autori.

E njëja situatë ishte edhe në të gjitha fushat e tjera shkencore, sidomos shkencave fetare dhe disciplinave ndihmëse letraro linguistike. I mbjelluar nga koncepti islam, PhD-doktorata duhej të aklimatizohej në mjedisin të ri, si autoriteti i mësimdhënësit të krijuar që më herët, autoritet ky të cilin e gëzonte hierarkia e priftërinjëve. Si në Islam, poashtu dhe në Krishtërizëm mësimdhënia ishte funksion fetarë dhe dhënia autorizimit për mësimdhënie ishte një kishtarë. Leja duhej të merrej nga kancelari-chancellor i katedrales. Historianët e universiteteve mesjetare na kujtojnë në konfliktin e gjatë midis kancelarit dhe profesorëve universitarë. Edhe kur mësuesit së fundi i shpëtonte kontrollit të kancelarit, ato duhej që për këtë të pranonin kontrollin nga papati. Profesorët nuk kanë arritur autonomi të plotë të cilën e kishin përfituara homologët e tyre në Islam, profesorë e shkollave të së drejtës, dështimi natyrisht ishte i parashikueshëm. Ata përjetuan një dështim jo vetëm në Paris, por edhe në Universitetin e Bolonjës, ku Honoriusi i III më vit. 1219 ka urdhëruar që Doktoratura nuk mund të jepet pa pëlqimin e dioqezës së kryepeshkopit të Bolonjës. Autoriteti kishte vetëm hierarkia e priftërinjëve.

Profesorët Universitarë të teologjisë mbanin mësime, leksione vetëm për shkak se kishin mandat nga hierarkia në fjalë. Pra, në perëndimin e krishterë, ekzistonte një ndryshim në mes të konceptit të autoritetit pastoral dhe aftësisë profesionale. Në Islam, megjithatë, ku nuk ka hierarki priftërinjësh, si autoriteti dhe aftësia ishin prezente tek mësuesit e së drejtës fetar, me të cilat dalloheshin nga të gjithë profesorët e tjerë.

Islami klasik ka prodhuar kulturë intelektuale që ka ndikuar në perëndimin krishterë në fushën e arsimimit universitar. Ai ka siguruar një faktor që do të çojë në paraqitjen e universiteteve, e me te me emrin, metoda skolastike me elementet e saja përcjellëse, PhD-doktoraturë dhe liri akademike. Kjo liri ka mund të ekzistojë vetëm në kulturën intelektuale në të cilën të gjithë “doktorët” konsideroheshin të barabartë me autoritetin e tyre që kishin apo të drejtën për të mësuar të tjerët. Liria akademike në Islamin klasik, e jurstit i cili jep mendime dhe laikut që kërkuar një mendim, janë identike me konceptin modern të lirisë së profesorë universitetarë dhe studentëve.[xi]

Në arsimin universitar modern, si dhe edukimin fetar të Islamit tradicional, “ortodoksia” ështe konsensuale, që nënkupton se “Ortodoksia” si të thuash rezultatet e kërkimive shkencor vlerësohen nga konsensusi i komunitetit të vet shkencëtarëve. Mospajtimit luan një rol jetik në këto dy kultura intelektuale. Megjithatë, në fe në të cilin autoriteti legjitim për mësimdhënie i përket hierarkisë së priftërinjëve, divrgjenca e mendimeve vlerësohej, sipas Yvesa Congara, herezi dhe përfundimisht me këtë veprim shkëputej nga bashkësia e besimtarëve që i takonte.

Islami klasik, duke pasur të qartë se nuk kishte hierarki priftërinjësh, duhej patjetër të zhvillojë një mekanizëm për përcaktimin e ortodokësi. Mekanizmi ishte të bërit mësim, studim në të drejtën fetare, e mbështetur në bazë të metodës së debateve, disputimeve, me çras arbitër ishte një konsensus i doktorëve të së drejtës. Mësimet dhe metodat e tij kanë lënë një ndikim në universitet mesjetarë, dhe nëpërmjet këtij institucioni, në arsmimin universitarë të epokës moderne. Rrënjët e titullit shkencorë të doktoratës janë thellë në të mësuarit e së drejtës të Islamit klasik, në hulumtimet e tija shkencore dhe në lirinë e juristëve dhe laikëve të tij. Kjo do të thotë se e trashëgimia klasike Islamit në fushën e kulturës intelektuale mund të gjendet, mes tjerash, si në doktoraturë dhe tek liria akademike e profesorëve dhe studentëve. Ata në kohët moderne erdhën nga universiteti mesjetare, të cilat sërish meritë për këtë ka Islami klasik.